Povijest Škole - Škola u Zagrebu

     Postoje dokazi o ranoj želji pravoslavne crkvene opštine u Zagrebu da se pri njoj otvori i škola. U iskazima o crkvenoj opštini, pominje se da su Srbi u Zagrebu imali školu 1814. godine, da je učitelj bio najprije Georgije Tomić, a nešto kasnije, 1818. godine Vasilije Stepić. Na punoj skupštini pravoslavne crkvene opštine u Zagrebu novembra 1823. godine za učitelja grčkog jezika na opštinskoj školi, s godišnjom platom od 50 forinti, jednoglasno je izabran Jovan Pelopida. Poslije godinu dana je zatražio svoju platu, ali je odbijen s primedbom da novca nema. Uporni Grk je 1826. opet uzaludno tražio da bude isplaćen. Posle toga je podneo molbu Gradskom magistratu za pomoć, a kao svedoke naveo je pl. Demetrovića, pl. Malina, Ivana Jankovića i Danu Jakšića. Potpisao se na nemačkom „Johann Pelopida, griechischer und italienischer Lehrer“. Na sednici Gradskog magistrata od 28. marta 1826. određeno je da gradski kapetan Ignjacije Ković ispita žalbu i Pelopidi osigura platu. Tada notar još Srbe ne imenuje njihovim imenom, već ih zove Ilirima. Ova prva škola pri pravoslavnoj crkvenoj opštini u Zagrebu radila je prema tada uobičajenom programu. Pravoslavna mladež podučavana je čitanju i pisanju, veronauci, pevanju i čitanju Psaltira. Crkveno pojanje predstavljalo je glavnu kvalifikaciju i imalo je prednost pri izboru učitelja. U godini 1827. u Zagrebu je Stefan Stanković, arhimandrit pri slovenskoj školi, naveo u pismu opštini da je u Zagrebu video brigu o njihovoj školi, pa im je zato poslao sposobna učitelja, koji zna „slovenski, serbski, nemecki, latinski i od česti gerčki“. Iz odgovora crkvene opštine saznaje se ime poslatog klirika Mihaila Teodorovića, za „djetonastavnika junosti“, koga ne mogu primiti, jer „nemaju sredstva da ga plate“. U iskazima iz 1831-1837. spominje se jedna škola „orvatskija i serbskija nacija“. U godini 1840. pominje se kao učitelj Simeon Milašinović, koji je plaćen za mjesec dana od gospodara mjestne škole, tutora Anastasija Popovića. Godine 1842. pojac je bio Uroš Gavrilović, a od 1843. pa od 1849. do oktobra 1851. učitelj je Spiridon Trbojević, koji je primao za „trud učilišč pjenija“ mesečno po 20 forinti. I pored ugleda koji je uživala zagrebačka crkvena opština, njeno neprekidno delovanje ometali su financijski problemi. Tako je 15. decembra 1848. godine rešeno da se crkvenom pjevcu otkaže, „budući našim potrebama ne odgovara i opština usljed najviših naloga i otpisa od strane školskog upraviteljstva na nas poslatih pjevca takvog trebuje, koji zajedno i službu učitelja izvršavati kadar je“.

     O stanju škole pravoslavne crkvene opštine govori i prepiska između opštine i c. kr. Savjetnika i predsjednika odbora srpske zaklade učilištne Evgenija Đurakovića u Pešti. U pismima od 19. septembra i 28. oktobra, predsjednik Hristofor Stanković piše:“...budući da se mi poradi naše oskudnosti i vrlo malog broja našeg obštestva već od davnog vremena učione sasvim lišavamo, tako da im u ime kakvog dodatka, tasa trećeg, poklona, ili kakvih kamatnih naknada ništa pomišljali nismo, niti smo pomišljati mogli, budući da mi na svima tima stvarima oskudjevamo“. Od pedesetih godina XIX veka učitelji u školi su se često menjali. Tako se 1852. kao učitelj javlja Nikola Musulin, a 1856. ponovo Spiridon Trbojević, pa zatim Branko Vlašković. Godine 1858. i 1864. u Zagrebu je delovala privatna srpska narodna škola, sa manjim brojem dece. Kepelan Nikolaj Terzić u to vrijeme bio je i„djetonastavnik“. Od 1861-1863. godine, kapelan Jovan Vujnović je „djetonastavnik“ koji iskazuje da „posebno školsko zdanije nema, no u jednoj sobi općinskog doma škola se obdržava. Škola ne ima nikakve funkcije. Za sada ima samo dva učenika i to od 6 godina starosti. Veća djeca idu u druge škole“. Paroh je tu djecu katihizirao, te su svakog četvrtka dolazila na vjeronauk u crkvenu kuću, muška u devet sati prijepodne, a ženska u dva sata poslijepodne. U iskazu za školsku godinu 1864/85. paroh kaže da „male škole nema, jer je soba uzeta za kapelu, zbog zidanja novog hrama.“ 1866. godine Episkop pakrački Nikanor Grujić za učitelja postavlja Mihajila Jurišića. Za život srpske crkvene opštine u Zagrebu važna je godina 1869. kada se po prvi put ističe proslava Svetog Save. Mladeži se od strane općine u tu svrhu daje potpora od pet forinti, na čemu se poslije srpska omladina općini zahvalila. Iz crkve je tada išla litija u školu. Pada u oči ovo zakašnjenje, s obzirom da su Srbi iz Hrvatske već ranije prihvatili i širili kult Svetog Save. Njegovo jačanje započinje početkom XIX veka i u vezi je sa jačanjem oslobodilačke borbe srpskog naroda. Prva poznata proslava van crkve bila je u Aradu 1806., a osmislio ju je Sava Tekelija. U Hrvatskoj proslava Svetog Save kao školskog patrona u državnim školama legalizovana je tek 1889. godine.

     Povodom školske uredbe od 17. jula 1872. godine, 6/18. avgusta 1873. bio je raspisan oglas za učitelja. „Djecu ove općine u naukama propisanim za četiri razreda normalke poučavati, istu u crkvenom pjeniju vježbati, napokon crkveno pjenije pri jutrenji, liturgiji i večernji, zatim pri krstitbi, vjenčanjima, sprovodima itd. obavljati.“

     Za razvojni put školstva pravoslavne crkvene opštine u Zagrebu značajan je mart 1877. kada je osnovano Srpsko pjevačkodruštvo, koje je posebno negovalo crkveno pjenije. Od 1878. godine, u crkvi se na svetoj litirgiji poje prema partituri koju je za srpsku crkvenu opštinu u Trstu sastavio italijanski kompozitor Siniko. Kompozitor Siniko boravio je u Zagrebu, a imao je priliku da čuje u crkvi koralno pojanje. Kako je bio ushićen dobrim glasovima pjevača, komponovao je liturgiju. Nastavljeni su napori da se reši pitanje škole, za koju su od 1888. počeli da stižu prilozi za njeno osnivanje sakupljeni preko crkve.

     1891. godine škola je otvorena u iznajmljenom prostoru u Mesničkoj ulici broj 3 na prvom katu, gdje je bila privatna škola gospođe Rifer plem. Stručić. Nakon raspisanog natječaja za učitelja je postavljen Dimitrije Grujić, a za privremenu učiteljicu ženskog ručnog rada Anastasija Petković, a kasnije Jelena Painkovićeva. Tada je izabran i mjesni školski odbor od pet lica: Branko Jovanović, dr Bogdan Medaković, Nikola Gavela, Jovan Petrović i Miloš Drakulić. Za školskog nadzornika postavljen je Milan Rogulja. Sve je ovo u Pakracu iste godine potvrđeno. Upisano je bilo u školu 70 djece.

     1893. godine kupljena je kuća u Margaretskoj ulici broj 10, u kojoj je stanovao i učitelj Dimitrije Grujić. Tu se škola nalazila sve do 1910. kada je sagrađena nova zgrada u Bogovićevoj ulici broj 7, gdje je preseljena u četiri nove prostorije. Učitelj Grujić se ovdje zadržao do 1901. godine, kada je otišao na mjesto profesora u srpsku učiteljsku školu u Karlovac, a potom u Pakrac. Iste godine, njega je zamjenio učitelj Lazar Kekić koji je došao iz Osijeka. Ružica Georgević je bila pomoćna učiteljica, a od 1906. prava učiteljica. U tom periodu pominju se i učitelji Sava Roksandić, Mileva Petrovićeva i Desanka Đermanović.

     Za vreme Prvog svetskog rata zatvorena su sva odeljenja srpske osnovne škole u Zagrebu. Školske prostorije zaposela je vojska, a tek 1917. naređeno je njihovo ponovno otvaranje. Škola je tada privremeno uzela u najam tri prostorije u djevojačkom internatu zagrebačke Dobrotvorne zadruge srpkinja u Preradovićevoj ulici broj 21. Bilo je tada upisano 172 djece, a učiteljice su bile Jelena Pankovićeva, Ružica Georgević i Stana Radosavljevićeva, potom Dušan Bogunović i Danica Milošević.

     Katihetsku dužnost od godine 1877. do 1895. u svim školama vršio je „dušepotečitelj“parohije zagrebačke otac Amvrosije Pavlović. Godine 1885. u Zagreb je došao prvi katiheta za decu istočno-pravoslavne vere na srednjim i stručnim školama Jovan Petrović. Drugi katiheta Dimitrije Vitković bio je u preparandiji, na liceju i obrtnoj školi, dok ga 1908. godine nije zamenio kapelan Radivoj Kokić. Godine 1919. otvoreno je i treće katihetsko mesto na muškim srednjim školama, koje je zauzeo prezviter Jovan Bunjevac.

     Godine 1919. donesen je Zakon o izmenama Zakona o narodnim školama od 19. arila 1904. godine. U sprovođenju tog Zakona došao je red i na učitelje srpskih narodnih osnovnih škola, te su i oni 1920. godine prevedeni na nove plate. Ukoliko nisu mogle da ih plaćaju crkvene opštine, na to se obavezala država. To je značilo da su sve srpske narodne škole postale državne. Stvoreno je polu državno, a polu stanje preuzeto iz crkve, koje je u Zagrebu trajalo od 1922. do 1925. godine. Rješenjem ministarstva prosvjete od 01. januara 1925. godine konačno je odlučeno „da upravne općine u Hrvatskoj i Slavoniji od 01. januara 1925. godine snose sve troškove za izdržavanje bivših srpskih narodnih autonomnih ( veroispovednih ), a sada općih narodnih osnovnih škola, te će u svom godišnjem proračunu osigurati u tu svrhu sve redovite i vanredne troškove, kao i za ostale općenarodne škole. Ukoliko su ove škole u zgradama pravoslavne crkvene općine, upravne općine dužne su sporazumno sa crkvenim općinama plaćati ovima odštetu za upotrebu i popravke tih prostorija dok su u njima škole, kao i uopće za snošenje svih ostalih troškova koji padaju na teret upravnih općina u Hrvatskoj i Slavoniji oko izdržavanja općih narodnih škola, prema zakonu od 31. oktobra 1888. godine. Sprovođenje ove zakonske odluke, usljed zatezanja zagrebačke gradske opštine konačno je rješeno tek krajem 1929. godine. Škola je imala naziv „ Državna osnovna škola u Bogovićevoj ulici“, a potom „ Državna osnovna škola Kralja Petra I Velikog Oslobodioca“. Na Svetog Savu 1931. godine, svečano je proslavljena 40-godišnjica srpske škole, a na ovoj svečanosti uzeo je učešća i njezin prvi učitelj Dimitrije Grujić direktor učiteljske škole u penziji.

     Tako je poslije više od sto godina zaključeno poglavlje vezano za osnivanje škole pri zagrebačkoj crkvenoj opštini i savlađivanje materijalnih troškova za njeno održanje. U toj dugoj borbi rješavano je i pitanje nastavnika, iako njihov izbor nije bio veliki. Opština je mogla da računa uglavnom na monahe, mahom iz manastira Lepavine, a tek mnogo kasnije, od druge polovine XIX vijeka javljaju se bolje školovani učitelji.

SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVENA OPĆINA, PAROHIJA I ŠKOLA U ZAGREBU

prota Dimitrije Vitković

SRBI U ZAGREBU

Dejan Medaković